niedziela, 28 lutego 2010

Koncepcje psychologiczne i socjologiczne choroby i niepełnosprawości ruchowej

Koncepcje psychologiczne i socjologiczne choroby i niepełnosprawości ruchowej
Opracowanie na podstawie literatury: A. Maciarz, 2001

Mimo dużego postępu medycyny w XX w, choroba nadal stanowi zjawisko powszechne wśród ludzi i dotyka w pewnym okresie życia niemal każdego.
Choroba jako negatywne zjawisko w życiu człowieka stała się w XX w przedmiotem zainteresowania przedstawicieli nauk społecznych ( psychologii i socjologii ). Biorąc pod uwagę jej złożone przyczyny i skutki uznano, że jest ona nie tylko zaburzeniem czynności organizmu i jego mechanizmów regulacyjnych. Stanowi dynamiczną reakcję organizmu na działanie czynników chorobotwórczych, ma swój obraz psychiczny i społeczny. Pogląd ten został potwierdzony w znanej definicji zdrowia jako przeciwieństwa choroby, ogłoszonej w 1948 roku przez WHO. W definicji tej ujmuje się zdrowie jako pełnię dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego i przyjmuje że, nie jest tylko brakiem choroby lub kalectwa.


Definicja ta, mimo że jest krytykowana za nadmierne uogólnienie, spowodowała duże zmiany w sposobie podejścia do problematyki zdrowia i choroby. Zaczęto poszukiwać zagrożeń zdrowia i przyczyn chorób nie tylko w sferze czynników biologicznych, ale także psychicznych i społecznych.
Wyznacznikiem zdrowia jest dobre samopoczucie-złe stawia człowieka w sytuacji psychicznego dyskomfortu. Lecznicze oddziaływanie jedynie na chory organizm bez uwzględnienia jego psychicznych odczuć i nastawień może nie dać spodziewanych efektów.
W poszukiwaniu psychologicznych źródeł choroby oraz jej skutków ukształtowały się dwa kierunki badawcze: psychosomatyczny i somatopsychiczny.

Podejście psychosomatyczne skoncentrowane jest na poszukiwaniu cech psychicznych człowieka, jego typu osobowości, natury reakcji i przeżyć, stylu życia, mogących stanowić przyczynę doznanej przez niego choroby somatycznej i mających wpływ na jej przebieg. Współcześnie w etiologii niektórych chorób większą rolę przypisuje się kompleksowo ujmowanym czynnikom psychospołecznym, narażających na długo trwające przeciążenie, wyczerpanie, napięcie i poczucie zagrożenia ( rywalizacja, sukces, zmienność ideałów i wartości). W powszechnym przekonaniu chorobami o charakterze psychosomatycznym są choroby cywilizacyjne ( np. uk. krążenia, ch. nowotworowe, cukrzyca typu II, ch. wrzodowa uk. pokarmowego itp. ). Ch. wieńcowa i zawał serca były przedmiotem badań dwóch lekarzy z San Francisco, M. Friedmana i R. Rosenmana, którzy opisali dwa typy osobowości. Według autorów typ A jest podatny na chorobę, B – niepodatny. Ludzie z osobowością typu A są agresywni i ambitni, żyją w pośpiechu, dominuje złość, wrogość i sukces nad przyjemność. Typ B stanowi przeciwieństwo. Typ A jest zdaniem badaczy czynnikiem choroby wieńcowej. Do tej analizy należy jednak dodać znaczenie społecznego kontekstu życia i aktywności człowieka ( biznesmen/rybak ). W wielu chorobach cywilizacyjnych akcentuje się dodatkowo niewłaściwą dietę, używki, brak ruchu itp..

Podejście somatopsychiczne charakteryzuje się koncentracją na wpływie choroby na psychikę i osobowość człowieka. Choroba może naruszyć psychologiczne mechanizmy regulacyjne zachowanie, strukturę własnego JA, poczucie własnej wartości, osłabić jego odporność i równowagę nerwową.
Podejście somatopsychiczne znalazło w Polsce szerokie zastosowanie w pierwszych pracach pedagogów specjalnych i psychologów klinicznych poświęconych dzieciom przewlekle chorym.
Pierwszą koncepcje psychologiczną choroby dziecka stworzyła J. Doroszewska, która uważała, że każda choroba powoduje kształtowanie się „ swoistych obrazów psychicznych, a więc zaznacza się swoistym piętnem w osobowości dziecka”. Autorka wskazywała na występowanie „typowych objawów odmienności psychicznych, charakterystycznych dla tego, czy innego schorzenia...” ( 1963, s. 45 ). Znaczną rolę w powstawaniu „ swoistych obrazów psychicznych” związanych z daną chorobą oraz w readaptacji dziecka do środowiska społecznego przypisywała cechom jego uk. nerwowego. Podobnie M. Grzegorzewska wskazywała na konieczność odciążania uk. nerwowego dziecka chorego ( wpływ teorii Pawłowa). Autorki mówiły o modelowaniu obrazu psychicznego dziecka przez określoną chorobę. Stad wyróżniły swoisty obraz dziecka ch. na gruźlicę, gościec itp.
‘JAKA CHOROBA – TAKIE DZIECKO’.


Poglądy obu autorek wywarły duży wpływ na badania prowadzone na przełomie lat 60 i 70. Starano się stworzyć opisy sylwetek osobowościowych dzieci dotkniętych danymi chorobami. Poszukiwano zależności między postacią kliniczną choroby i stopniem ich nasilenia a swoistymi cechami osobowości dziecka.
W badaniach tego okresu starano się udowodnić tezę, że choroba ZAWSZE powoduje zmiany w osobowości dziecka ( w tym także charakterologiczne ), które są związane z rodzajem choroby i stopniem kalectwa. M. Grzegorzewska ( 1964 ) głosiła przesłanie, że wychowawca ma kompensować zmiany w osobowości dziecka.
Koncepcja uzależniająca cechy osobowości dziecka od rodzaju choroby spotkała się z krytyką A. Hulka, który stworzył teorię wspólnych i swoistych cech osobowości osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych. Zdaniem autora osoby te mają ZNACZNIE WIĘCEJ cech WSPÓLNYCH niż SWOISTYCH. Choroba, upośledzenie to tylko jeden z czynników kształtujących osobowość. Podlega ona takim samym prawom jak rozwój dziecka zdrowego. Skutki sytuacji trudnych zależą bardziej od predyspozycji osobowościowych dziecka ( np.inteligencji, typu temperamentu, równowagi emocjonalnej, cech charakteru ), czynników środowiskowych oraz rehabilitacyjnych, niż od rodzaju jego choroby. ( A. Hulek 1977, s. 462 – 465 ).

Teoria cech wspólnych i swoistych zainspirowała wielu badaczy do działań porównawczych różnych grup dzieci. Wyniki badań służą doskonaleniu procesu społecznej integracji osób niepełnosprawnych.
Implikacją jest rezygnacja z przekonania, że rodzaj choroby determinuje cechy osobowościowe dziecka. Zaczęto postrzegać globalny wpływ choroby na psychikę dziecka, niezależnie od jej rodzaju, jako zjawisko niepożądane i niekorzystne w rozwoju.


Wielu autorów utożsamia chorobę ze stresorem ( Reykowski 1971, Sękowska 1982, Wielgosz 1991 ). J. Reykowski zwraca uwagę na to, że zmiany psychiczne spowodowane chorobą są takie same jak zmiany powstałe w wyniku działania na człowieka innych stresorów. Różnice podyktowane są nie tylko rodzajem czynnika czy sytuacji stresującej, co jego siłą, czasem trwania, jak również tym jakie wartości w życiu jednostki stres narusza lub niszczy. Zmiany te mają charakter dezadaptacyjny, bo obniżają zdolność jednostki do samoregulacji i przystosowania.

Choroba i uszkodzenie narządu ruchu traktowane są również jako źródło deprywacji potrzeb ( Skorny 1986, Dobrzycka 1995 ) i frustracji ( Sękowska 1982 ). Ogromne znaczenie ma tu hospitalizacja ( deprywacja psychiczna, czynnościowa i sensoryczna). Są to sytuacje, które związane są z unieruchomieniem dziecka, z jego izolacją, z naruszeniem więzi emocjonalnych, z uciążliwościami choroby i procesu leczenia ( ból, lęk, cierpienie, konieczność znoszenia męczących zabiegów ). Długo trwające syt. frustracyjne naruszają równowagę, wyzwalają różne reakcje emocjonalne, zmiany w postawie wobec świata i w zachowaniu.

Choroba ujmowana jest też jako zjawisko traumatyzujące dziecko, jego rodziców i rodzeństwo. E. Wielgosz ( 1991 ) zauważą, że przewlekła choroba zmienia sytuację rodziny, jej strukturę i wzajemne reakcje między jej członkami. Dziecko jest zatem cząstką ekosystemu, a M. Pecyna ( 2000 ) wskazuje na 2 rodzaje stresu spowodowanego chorobą: biologiczny ( zmiany adaptacyjne) i psychiczny ( mech. regulacyjne i czynnościowe ). Autorka powołuje się na pogląd Lazarusa, wyjaśnia, że termin „radzenie sobie”- jest celowym wysiłkiem adaptacyjnym w sytuacji stresującej.

PODEJSCIE UJMUJĄCE CHOROBĘ W KATEGORIACH STRESU I CZYNNIKA TRAUMATYZUJĄCEGO NIE TYLKO OSOBĘ CHORĄ , ALE TAKŻE JEJ RODZINĘ STANOWI ISTOTĘ KONCEPCJI PSYCHOSPOŁECZNEJ CHOROBY. Stąd konieczna jest nie tylko interwencja medyczna, ale i interwencja natury psychicznej oraz społecznej.
Choroba rozumiana jako negatywne zdarzenie w procesie rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka wpływa na pozycję dziecka w rodzinie, na samą rodzinę, na atmosferę i istniejące w niej układy ( Obuchowska 1991, s. 17 ).

Socjologiczna koncepcja choroby ( T. Persons )- choroba to forma dewiacji społecznej i można przedstawić jej istotę na tle teorii ról społecznych. Człowiek, w wyniku choroby zostaje pozbawiony określonych ról społecznych, a podejmuje inne atypowe role społeczne.

KONKLUZJA:
1. Odejście od biologicznego ujęcia wpływu choroby na psychikę człowieka i uznawania jej jako głównej determinanty osobowości. Skutki choroby mają systemowy charakter, a ona sama jest zjawiskiem biopsychospołecznym.
2. Odrzucenie poglądu o kształtowaniu się swoistych cech osobowości dziecka. Choroba zawsze pozostaje jednak zdarzeniem negatywnym traktowanym w kategoriach stresu, frustracji, deprywacji potrzeb i traumatyzacji psychicznej.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz