niedziela, 28 lutego 2010

KONCEPCJE OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

KONCEPCJE OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

Ponad dwa tysiące lat temu, grecki filozof Teofrast, zadał zasadnicze dla całej ludzkości pytanie :
„ Dlaczego dzieje się tak, że chociaż cała Grecja leży pod tym samym niebem, a wszyscy Grecy otrzymują podobne wychowanie , to mamy tak różne charaktery ? ”
( H. M. Eysenck, 2000, s. 143 ).W opinii E. Aronsona, T. D. Wilsona i R. M. Ekert ( 1994 ) , postrzegających człowieka jako istotę społeczną, odpowiedź na sformułowane pytanie wydaje się być jednoznaczna. Autorzy zauważają bowiem, że każdy człowiek w toku rozwoju wykształca sobie tylko właściwy, niepowtarzalny i indywidualny styl regulacji procesów adaptacyjnych i akomodacyjnych, nazwany w psychologii osobowością. Inklinacją tego przekonania jest twierdzenie, że podstawowymi składnikami osobowości są : płeć ( podłoże anatomiczno – fizjologiczne ), temperament, potrzeby ( biologiczne i psychiczne ), zachowania inteligentne ( wrodzone i nabyte ), zdolności i uzdolnienia, postawy, role społeczne, zainteresowania, cechy osobowości ( zespół właściwości ), sądy i poglądy na określony temat ( M. Przetacznik – Gierowska, G. Makiełło – Jarża, 1985, s.40 ).

Czynnikami modelującymi natomiast aspekty osobowości są wpływy :

- dziedziczne – wskazujące na wrodzone, konstytucjonalne predyspozycje genetyczne,
- personalne - podkreślające w rozwoju osobowości rodzaje więzi i relacji z rodzicami, osobami znaczącymi i grupami społecznymi,
- społeczne – uwzględniające w ewolucyjnym charakterze osobowości wpływy formalnych i nieformalnych komórek oraz grup społecznych, predysponujące do tzw. samorealizacji,
- kulturalne – implikujące, dzięki splotowi oddziaływań szeroko rozumianego środowiska społecznego i własnej aktywności, interioryzację wartości ( W. Pomykało, 1997, s. 514 ).

Ciekawość poznawcza i odwaga skłaniająca człowieka do wyruszenia w trudną podróż poznawania ludzkiej natury ( A. Kępiński, 1972 ) umożliwiła sformułowanie na przestrzeni dziejów czterech psychologicznych koncepcji osobowości człowieka ( J. Kozielecki, 1998 ).

Wspólnym mianownikiem galerii tych swoistych portretów psychologicznych człowieka są twierdzenia opisujące i projektujące. Pierwsze z nich wyjaśniają jak funkcjonuje człowiek i jakie prawa rządzą jego procesami motywacyjnymi czy poznawczymi. Drugie mają charakter antycypacyjny i są próbą odpowiedzi na pytanie jak zmienić człowieka, jak skutecznie kształtować jego potrzeby, poglądy i system wartości. Wykładnię omawianych portretów opracował J. Kozielecki ( 1976 ). Prezentowana przez autora typologia uwzględnia chronologiczny czas ich powstawania a także zagadnienia różnicujące, a oscylujące wokół egzystencji jednostki ludzkiej.

Pierwszą potężną koncepcją człowieka stworzoną przez psychologów jest koncepcja behawiorystyczna. Powstała ona dzięki odkrywczym eksperymentom I Pawłowa ( 1849 -1936 ) E. Thorndike’ a ( 19874 – 1949 ), J. Watsona ( 1878 – 1958 ) oraz B. Skinnera ( 1904 – 1990 ) ( za : M. H. Dembo, 1997 ). Zgodnie z tą koncepcją „ człowiek jest układem zewnątrzsterownym”, jego zachowanie jest bowiem całkowicie kontrolowane przez środowisko zewnętrzne. System nagród i kar znajdujący się w otoczeniu decyduje o tym czego człowiek unika i do czego dąży. Jednocześnie procesy psychiczne nie odgrywają żadnej roli w nawigowaniu ludzkim zachowaniem, a pojęcie silnej woli okazuje się semantyczną fikcją. Zwolennicy tej koncepcji opracowali także system metod i technik zmiany reakcji człowieka, który nazywa się inżynierią behawiorystyczną. Zgodnie z nią, manipulując środowiskiem, a głównie stosując odpowiedni repertuar nagród i kar, można dowolnie modyfikować ludzkie zachowanie ” ( J. Kozielecki, 1998, s. 12 ).

Drugim spojrzeniem na człowieka jest koncepcja psychodynamiczna, słusznie łączona z osobą i dziełem Z. Freuda ( 1856 – 1939 ). Znamienne dla tej koncepcji jest przekonanie, że „ istotne czynniki regulujące zachowanie człowieka mają charakter popędowy, afektywny, instynktowny, są więc biologicznie ukształtowanymi, gotowymi strukturami uruchamiającymi określone działania. Motywy ludzkich zachowań leżą jednak poza jego świadomością” ( W. Łukaszewski, 2000, s. 73 ). Często występują jednak między nimi konflikty, których człowiek nie może samodzielnie rozwiązać. Psychoterapia natomiast jako metoda zmian zachowań i osobowości człowieka stanowi w tym przypadku antidotum, pozwalające na adaptację człowieka do otaczającego świata ( J. Kozielecki, 1998 ).

Alternatywną dla naświetlonych psychologicznych portretów człowieka, doceniająca prymat podmiotowości osoby ludzkiej , która w dużej mierze decyduje o własnym losie oraz świadomie i celowo działa w złożonym labiryncie współczesności jest, zdaniem M. Materskiej ( 1992 ) trzecia psychologia obejmująca poznawczą koncepcje człowieka . W opinii Z. Skornego ( 1977 ) spojrzenie na człowieka przez pryzmat założeń kognitywnych bezpośrednio łączy się z zagadnieniami cybernetyki. Dla czołowych przedstawicieli psychologii poznawczej takich jak : J. Bruner, H. A. Simmon, U. Neisser, D. E. Rumelhart czy T. Tomaszewski nie obce jest przekonanie, że człowiek w toku życia „ przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy i przekazuje za pomocą języka informacje ( wiedzę, dane ) i nadaje im pewną wartość ( znaczenie, sens )” ( J. Kozielecki, 1998, s. 170 ). Tego typu operacje polegające na odbiorze i przemianie danych płynących ze środowiska naturalnego i społecznego, A. Kępiński ( 1972 ) nazywa metabolizmem informacyjnym. Określeniu ludzkiej tożsamości oraz lepszemu rozumienie świata w celu rozsądnego w nim działania, służy także wiedza deklaratywna i proceduralna zakodowana w strukturach poznawczych. Pierwsza z nich, zwana też wiedzą narracyjną czyli „wiem, że ...” kryje w sobie dane o faktach oraz powszechne sądy kumulujące także niestety informacje zniekształcone, mityczne lub sfabrykowane. Wiedza proceduralna, tożsama z operacyjną, czyli „ wiem, jak ...” stanowi natomiast sieć danych o metodach, strategiach i programach działań ( J. Kozielecki, 1998 ).

Zwolennicy koncepcji poznawczej człowieka szczególną wagę przypisują przekonaniu, że człowiek jest podmiotem twórczym i innowacyjnym, że umie „ wychodzić poza” dostarczone informacje i wiedzę. Implikacją tego przekonania jest twierdzenie, że osiową własnością ludzkiego umysłu są wrodzone kompetencje kreacyjne. Mogą one być zarówno stymulowane, jak i hamowane przez środowisko społeczne oraz kulturę ( J. Kozielecki, 1997 ). Znamienną rolę w rozwoju potencjału twórczego umysłu odgrywa jednak system edukacyjny i rodzina ( E. Nęcka, 1994 ).

Spojrzenie na człowieka przez pryzmat jego autonomiczności pozwala, zdaniem J. Kozieleckiego ( 1998 ), zauważyć, że nie tylko gromadzi on i organizuje wiedzę o przyrodzie, kulturze, grupach ludzkich i własnym „ja”, ale również wartościuje ją. Zatem nie tylko opisuje świat ale również ocenia go. Formułuje sądy i przekonania o wartości indywidualnej ( walencji, użyteczności i znaczeniu) przedmiotów i zdarzeń, które stanowią ważny składnik jego systemów i struktur poznawczych.
Podstawowe znaczenie w psychologii poznawczej ma z kolei wyznaczenie dwóch rodzajów walencji. Wartość pozytywną mają te zdarzenia, do których człowiek dąży, które wywołują dodatnie stany emocjonalne. Wartości negatywne mają natomiast bodźce awersyjne, punitywne, których jednostka unika ze względu na towarzyszące im uczucia ujemne ( J. Kozielecki, 1998 ). W proces wartościowania, poza zakodowaną w pamięci wiedzę, włączają się także mity, iluzje czy aberacje poznawcze, których udziałem jest także środowisko ( J. Czapiński, 1985 ). Znajomość ich oraz preferowanego sposobu wartościowania pozwala przewidzieć styl życia człowieka ( tamże ).

Propagatorzy poznawczej koncepcji człowieka, wyrażają także przekonanie, że obok wiedzy podlegającej procesom wartościowania, fundamentalną rolę w ludzkiej egzystencji odgrywa zjawisko przetwarzanie informacji językowych, a więc odbiór i produkcja zdań, tworzących większą całość, zwaną tekstem ( I. Kurcz, 1993 ). Język traktowany jest narzędzie pozwalające na opis i przedstawienie rzeczywistości, jako nośnik wiedzy o przyrodzie i kulturze oraz wartościach. Służy także wymianie danych oraz wartości między nadawcą i odbiorcą stwarzając płaszczyznę dyskursu ( G. Shugar, 1993 ).Człowiek jawi się zatem jako sprawca, który podejmuje celowe działanie i nad którym sprawuje poznawczą kontrolę ( J. Kozielecki, 1998 ).

Według J. Kozieleckiego ( 1998 ) im człowiek posiada bogatsze doświadczenie osobiste, tym łatwiej dostrzega subtelne różnice między ludźmi, tym trafniej ocenia zdarzenia, tym jest bardziej giętki i plastyczny w działaniu, w tym większym stopniu kontroluje swoje emocje. Mówiąc bowiem o mechanizmie działania jednostki nie można pominąć procesów emocjonalno – motywacyjnych i ich roli . Ludzkie emocje – lęk i nadzieja, ciekawość i satysfakcja – powstają, zdaniem J. Kozieleckiego ( 1998 ), w trakcie operowania wiedzą. Podobnie motywacja jest pochodną w stosunku do informacji, gdyż powstaje w wyniku rozbieżności między aspiracjami a osiągnięciami, między danymi o pożądanych wartościach a informacjami o wartościach posiadanych..

Zgodnie z naświetloną wizją człowieka jako istoty poznawczej, samodzielnej i zdolnej nie tylko rozumieć świat, ale i sensownie go zmieniać, kształtowanie osobowości jednostki i jej atrybutów jest możliwe tylko dzięki systematycznym i celowym zabiegom edukacyjnym zmierzającym do rozwinięcia w człowieku postawy badawczej i eksploracyjnej ( J. Kozielecki, 1998 ).

Obrany kierunek działalności empirycznej, przez pryzmat koncepcji poznawczej człowieka, odrzucający portret jednostki „ zewnątrzsterowalnej” oraz „ niedoskonałej”, targanej popędami, deprecjonuje także koncepcje humanistyczną. Jest ona bowiem zaledwie zbiorem impresji i refleksji na temat człowieka, a wśród jej przedstawicieli, takich jak A. H. Maslow, C. R. Rogers, A. W. Combs brak zgodności ( M. H. Dembo, 1997 ). Choć poglądy psychologów humanistycznych podkreślają podmiotowość człowieka i tkwiące w nim siły napędowe pozwalające mu dążyć do samorealizacji oraz aktualizacji jego potencjalnych szans ze względu na posiadane „ mocne strony” swej osobowości, to jednak koncepcja ta, zdaniem J. Kozieleckiego ( 1998 ), nie osiągnęła jeszcze dojrzałości merytorycznej i metodologicznej.

Holistyczne spojrzenie na przedstawione koncepcje psychologiczne człowieka uzasadnia zatem trafność dokonanego wyboru portretu poznawczego, akcentującego autonomiczność człowieka jako układu absorbującego i przetwarzającego informacje służące indywidualnej i społecznej progresji.
Naświetlona perspektywa poznawcza człowieka pozwala na formułowanie optymistycznych prognoz rozwoju psychomotorycznego dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Daleka jest bowiem od biologicznego determinizmu, który, jak zaznacza A. Nowicka ( 2001 ), wiąże cechy osobowości dziecka z rodzajem i stopniem zaawansowania niepełnosprawności. Akcentowany w analizowanej koncepcji paradygmat samodzielności i twórczości, implikujący aktywność w działaniu, znajduje swoje potwierdzenie w procesie rewalidacji propagowanym przez O. Lipkowskiego ( 1981 ). Według autora bowiem działanie o charakterze ekspresyjnym intensyfikuje efektywność specjalnych zabiegów edukacyjnych przez likwidację bierności i monotonii. Tego typu zabiegi wpływają z kolei, zdaniem J. Doroszewskiej ( 1964 ), odciążająco na układ nerwowy dziecka i umożliwiają kumulację rezerw energetycznych do walki z chorobą ustroju oraz zaburzeniami rozwojowymi.

Współczesna strategia rehabilitacji jednostek niepełnosprawnych polegająca, w opinii W. Dykcika ( 2001 ), na rekonstrukcji związków i kontaktów ze społeczeństwem w oparciu o możliwość autonomii, stwarza nowe wyzwanie instytucjom kształcącym i wychowawczym. Istotne jest zatem spojrzenie na człowieka – ucznia, jako na osobę, która zdolna jest do przetwarzania informacji płynących ze świata zewnętrznego.

Dzięki bowiem interakcjom z najbliższym otoczeniem, zachowaniom wychowawczym rodziców i opiekunów, intencjonalnym rozwijaniu jego zasobów oraz okazywaniu wsparcia zachodzi, według W. Pileckiej ( 1999 ), rozwój jego osobowości. Kanwą dla tych przemian są natomiast zarówno wiedza trwała zdobyta w toku nieustannego uczenia się jak i myślenie skonsolidowane z językiem – narzędziem komunikacji ( I. Kurcz, G. Shugar 1993 ).

Asumptem rozważań nad zasadnością przyjęcia w pracy badawczej poznawczego portretu osobowości człowieka są zmodernizowane aspekty procesu rekonwalescencji. Znamienne powinno być, zdanie J. Sowy i F. Wojciechowskiego ( 2001 ), modelowanie świata realnego w porównywalnej dostępności, by osoba niepełnosprawna, była traktowana podmiotowo i miała poczucie nie tylko trwania ale poczucie sprawstwa oraz samorealizacji. Przeniesienie troski z zakresu somatycznych, fizjologicznych czy ruchowych usprawnień dziecka przewlekle chorego lub z dysfunkcjami w obrębie narządu ruchu na formowanie się jego osoby, toruje natomiast drogę kreatywnej jego adaptacji. Postulat W. Dobrołowicza ( 1995 ) polegający na rozwijaniu pierwiastków twórczych, zarówno wychowanka jak i wychowawcy, obu podmiotów zdolnych do transcendencji dzięki umiejętności myślenia i mowy, jest z kolei nie tylko celem ale i środkiem działań pedagogicznych.














BIBLIOGRAFIA :
Aronson E. Wilson T., D., Akert R., M., ( 1994 ) : Psychologia społeczna : serce i umysł, Wyd. Zysk i Spółka, Poznań,
Czapiński J., ( 1985 ) : Wartościowanie – zjawisko inklinacji pozytywnej, Ossolineum, Wrocław,
Dobrołowicz W., ( 1995 ) : Psychodydaktyka kreatywności, WSPS, Warszawa,
Doroszewska J. ( 1964 ) : Nauczyciel – wychowawca w zakładzie leczniczym, PZWL, Warszawa,
Dembo H.M., ( 1997 ) : Stosowana psychologia wychowawcza, WSiP, Warszawa,
Dykcik W. ( 2001 ) : Problemy autonomii i integracji społecznej osób niepełnosprawnych w środowisku życia , [ w : ] Pedagogika specjalna, pod red. W. Dykcika, Wyd. UAM, Poznań,
Eysenck H. M. ( 2000 ) : Podpatrywanie umysłu. Dlaczego ludzie zachowują się tak jak się zachowują ?, Wyd. GWP, Gdańsk
Kępiński A., ( 1972 ) : Psychopatologia nerwic, PZWL, Warszawa,
Kozielecki J., ( 1976, 1998 ) : Koncepcje psychologiczne człowieka, Wyd. „ Żak”, Warszawa
Kozielecki J., ( 1997 ) : Transgresja i kultura, Wyd. „Żak”, Warszawa,
Kozielecki J., ( 1998 ) : Człowiek wielowymiarowy, Wyd. „ Żak”, Warszawa,
Kurcz I. Shugar G., ( 1993 ) : Psychologia a semiotyka, Wyd. Zakład Semiotyki Logicznej UW, Warszawa,
Lipkowski O. ( 1981 ) : Pedagogika specjalna, PWN, Warszawa,
Łukaszewski W., ( 2000 ) : Psychologiczne koncepcje człowieka, [ w : ] Psychologia.
Podręcznik akademicki, T. 1, pod red. J. Strelaua, GWP, Gdańsk,
Łukaszewski W., Doliński D., ( 2000 ) : Typy motywacji, [ w : ] Psychologia. Podręcznik
akademicki, T. 2, pod red. J. Strelaua, GWP, Gdańsk,
Materska M. Tyszka T., ( 1992 ) : Psychologia a poznanie, PWN, Warszawa,
Nęcka E., ( 1994 ) : Twórcze rozwiązywanie problemów, Wyd. „ Impuls”, Kraków,
Nowicka A. ( 2001 ) : Psychospołeczna integracjia dzieci przewlekle chorych w szkole podstawowej, Wyd. „ Impuls” Kraków,
Przetacznik – Gierowska , M. Makiełło – Jarża ( 1985 ) : Psychologia ogólna, WSiP, Warszawa,
Pomykało W. ( 1997 ) ( red ) : Encyklopedia pedagogiczna, PWN, Warszawa
Pilecka W. ( 1999 ) : Choroba przewlekła w życiu i rozwoju dziecka, [ w : ] jak wspomagać psychospołeczny rozwój dzieci niepełnosprawnych somatycznie, pod red. W. Pileckiej, P. Majewicza, A. Zawadzkiego, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków,
Tomaszewski T., ( 1998 ) : Główne idee współczesnej psychologii, Wyd. „Żak”, Warszawa,
Tichomirow O., ( 1976 ) : Struktura czynności myślenia człowieka, PWN, Warszawa,
Skorny Z., ( 1977 ) : Psychospołeczne problemy wychowania, PWN, Warszawa,
Sowa J., F. Wojciechowski ( 2001 ) : Proces rehabilitacji w kontekście edukacyjnym, Wyd. FOSZE, Rzeszów

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz