Rodzina i jej problematyka

Bardzo ważną rolę w wychowaniu, a także nauce odgrywa środowisko wychowawcze tj. rodzina. Rodzina jest jednym z najważniejszych i najbliższych kręgów środowiskowych każdej jednostki.

Rodzina i jej problematyka

Bardzo ważną rolę w wychowaniu, a także nauce odgrywa środowisko wychowawcze tj. rodzina. Rodzina jest jednym z najważniejszych i najbliższych kręgów środowiskowych każdej jednostki.

Środowisko rodzinne jest przede wszystkim złożoną całością, stanowiącą układ różnorodnych osobiście dostępnych jednostce warunków środowiska domowego dzieci, rodziców i ewentualnie pozostałych członków rodziny, które wynikają bezpośrednio lub pośrednio ze struktury rodziny, a zwłaszcza z jej funkcjonowania.

Specyficzną cechą środowiska rodzinnego jest to, że jego funkcje stanowią ograniczoną całość, złożoną i jednolitą, których nie można w życiu codziennym spełniać oddzielnie. Dlatego też jakiekolwiek zaburzenie utrudniające realizację którejś z podstawowych funkcji powoduje krótszą lub dłuższą niezdolność. Należy jednak rozróżnić pojęcie funkcji i zadań. Funkcje rodziny są to skutki wywoływane przez działanie i zachowanie się członków rodziny, zawierające się w samej rodzinie lub po za nią, bez względu na to czy były one zamierzone lub pożądane. Przez zadania rozumie się natomiast ogólne czynności, które mają wywołać pożądane skutki, zalecane przez zbiorowości szersze czy też podjęte świadomie przez samą grupę. Rodzinie jako grupie społecznej, przypisuje się spełnianie różnorodnych funkcji. Najpełniejszy ich wykaz podaje M. Ziemska, kiedy mówi, iż są to funkcje: prokreatywne, usługowo-opieuńcze, socjologiczne i psychologiczne. Według S. Kawuli funkcja prokreatywna, ekonomiczna, kulturalna, emocjonalna i socjalizacyjno-wychowawcza, to zasadniczy wskaźnik jakości życia naszego społeczeństwa jako całości stylu życia.

Podobnie o funkcjach rodziny pisze R. Woźniak. Autor uważa, że funkcje rodziny decydują o jej społecznym znaczeniu i obejmują podstawowe dziedziny życia, mówi między innymi o funkcji prokreacyjnej połączonej z przekazywaniem nowym członkom rodziny cech biologicznych, przygotowaniem dzieci do wejścia w życie społeczne, prowadzenie gospodarstwa domowego, sprawowanie pieczy nad życiem członka rodziny. Według WoŹniaka rodzina spełnia dwa doniosłe zadania : prokreacji (rozrodczości) i socjalizacji.

Wyczerpującą klasyfikację funkcji rodziny przedstawił Zbigniew Tyszka. Wymienia on miedzy innymi: materialno-ekonomiczną funkcję przejawiającą się w zaspokajaniu materialnych potrzeb rodziny, opiekuńczo-zabezpieczającą funkcję rodziny, polegającą na materialnym i fizycznym zapewnieniu członkom rodziny niezbędnych do życia środków. Zaspokojeniem emocjonalno-rodzicielskich potrzeb współmałżonków, według Tyszki, zajmuje się funkcja prokreacyjna. Socjalizacja nazywa się wychowaniem wewnątrz rodzinnym, które rodzina realizuje jako grupa. Natomiast seksualna funkcja rodziny jest społecznie powszechnie akceptowaną formą współżycia płciowego. Jak podkreśla Z. Tyszka, dom rodzinny jest między innymi miejscem wypoczynku i nawiązania niezbędnych dla człowieka kontaktów towarzyskich dlatego bardzo ważna jest kulturalna funkcja rodziny, polegająca na zapoznaniu młodego pokolenia z kulturą danego społeczeństwa. Ponadto, autor wyodrębnia emocjonalno-ekspresyjną funkcję rodziny, która realizowana jest wśród małżonków i par zakochanych będących w pierwszym stadium życia małżeńsko-rodzinnego. Dzięki pełnieniu tych funkcji rodzina wprowadza dziecko w życie społeczne i świat kultury, zaspokaja potrzeby emocjonalne, przygotowuje do pełnienia rozmaitych ról społecznych, kształtuje wewnętrzną osobowość. Natomiast z punktu widzenia polityki społecznej i socjalnej akcentuje się zwłaszcza funkcje przystosowawcze i ochronne rodziny.

Na ogół przyjmuje się, że rodzina pełni cztery podstawowe funkcje, tj. funkcję biologiczno-opiekuńczą, kulturalno-towarzyską, ekonomiczną i wychowawczą. Należy jednak zaznaczyć, że każda rodzina pełni te funkcje na różnym poziomie i w różnym zakresie. Rola małżonków nie kończy się z chwilą narodzenia dziecka. Opiekowanie się dzieckiem, tj. zapewnienie mu właściwych warunków rozwoju fizycznego, między innymi dostarczenie należytego pożywienia, odpowiedniego ubrania, zapewnienie warunków snu i odpoczynku, należy do głównych obowiązków obojga rodziców. Jak dotąd inne formy życia społecznego nie przejmują powszechnie od rodziny funkcji biologiczno-opiekuńczej. Rodzina jest również miejscem życia kulturalnego i towarzyskiego. Organizacja wypoczynku, zabawy, rozrywki, należy do zasadniczych treści życia rodzinnego.

Rodzina jest również instytucją, która wychowuje dzieci, i w której wychowują się także wzajemnie pozostali członkowie rodziny. Wychowanie w najszerszym rozumieniu tego słowa jest procesem wdrażania młodych pokoleń do życia w społeczeństwie. Działalność wychowawcza rodziny zapoczątkowuje ten proces, który w dalszym ciągu jest przejmowany przez szkołę i inne instytucje wychowawcze, wzmacniany przez wpływy środowiska (dalszego i bliższego), oraz przez aktywność własną jednostki. Wychowanie w rodzinie jak podkreśla S. Kawula może mieć charakter celowy, planowy i świadomy ze strony rodziców (refleksyjny), podobnie jak w instytucjach wychowania bezpośredniego (np. w szkole) oraz może odbywać się w sposób przygodny i samorzutny czyli bezrefleksyjny.
Dla ogólnego funkcjonowania rodziny, a zwłaszcza dla jej działalności wychowawczej, zasadniczą podstawę stanowi życie emocjonalne. Funkcja emocjonalna rodziny przenika całokształt sytuacji i stosunków zachodzących w rodzinie i przez to nadaje swoistej dynamiki wszystkim funkcjom spełniającym przez rodzinę, w tym również funkcjom wychowawczym. Jak podkreśla S. Kawula, więzi uczuciowe w rodzinie mają bardzo duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju i wychowania dzieci. Więzi tej nie można niczym zastąpić, co można zaobserwować szczególnie u dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej. Bez wątpienia ze spełnieniem wszystkich funkcji rodziny wiążą się zazwyczaj pewne skutki wychowawcze, a czasem nawet jedna z nich może zdeterminować całość wpływów wychowawczych rodziny, np. funkcja ekonomiczna w rodzinie chłopskiej. Zatem jakość i poziom wypełniających przez rodzinę wszystkich funkcji decyduje o efektach wychowania w rodzinie. Zakłócenie choćby jednej z wymienionych funkcji (np. opiekuńczej) może spowodować słabszą wydolność wychowawczą rodziny.

Współcześnie rodzina występuje w zróżnicowanych formach w zależności od swej struktury. Strukturę rodziny, zdaniem Z. Błażejewskiego, określa skład osobowy członków rodziny, choć jest szersze ujęcie tego terminu. Zbigniew Tyszka mówiąc o strukturze, poza liczbą i jakością członków rodziny, uwzględnia takie elementy jak układ ich pozycji i ról społecznych, siłę więzi łączących członków rodziny, podział czynności, oraz strukturę wewnątrzrodzinną, władzy i autorytet, a także rozkład miłości i względów w rodzinie. Dla F. Adamskiego struktura rodziny to stałe ramy, nie zawsze sformalizowane, wewnątrz których przebiega życie i zachowanie małżeńsko-rodzinne.

Ze względu na kompletność i niekompletność struktury Kawula wyróżnia strukturę pełną, czyli rodzinę dwupokoleniową i trójpokoleniową, do których zalicza: rodzinę naturalną, w której dzieci mają swoich naturalnych rodziców, rodzinę zrekonstruowaną, czyli utworzoną z powtórnego związku małżeńskiego, rodzinę przysposobioną - małżeństwo adoptuje na stałe dziecko, oraz rodzinę kontraktową, podejmującą czasowo pieczę nad dzieckiem. Natomiast przez pojęcie rodziny niepełnej, autor rozumie taką rodzinę, w której rodzic opiekuje się dziećmi swoimi lub współmałżonka, zamieszkującymi wspólnie z nimi. Rodzina może stać się niepełna z powodu śmierci współmałżonka, rozwodu, urodzenia dziecka pozamałżeńskiego, nieformalnego rozejścia się małżonków. W ramach rodziny niepełnej Kawula wyróżnia : rodzinę sierocą (brak rodziców na skutek ich śmierci), rodzinę rozbitą, która charakteryzuje się brakiem jednego z małżonków na skutek rozwodu, rodzinę półsierocą - brak jednego z małżonków na skutek śmierci, oraz rodzinę samotnych osób. Z kolei typowa rodzina niepełna, w ujęciu Błażejewskiego, to taka w której opiekę wychowawczą nad dzieckiem pełni tylko matka. W przypadku braku jednego z rodziców harmonijny rozwój osobowości dziecka może zostać zahamowany, a sytuacja taka jest szczególnie szkodliwa w procesie wychowania chłopców.

Na układ stosunków międzyosobowych, więź emocjonalną w rodzinie proces socjalizacji dziecka, wpływa w pewnej mierze wielkość rodziny. Zgodnie z opinią większości autorów, rodzina wielodzietna jest niekorzystnym środowiskiem wychowawczym. D.M. Stott stwierdził, że rodziny takie stwarzają gorsze warunki pełnego rozwoju dziecka. Wynika to zdaniem autora z faktu, że wychowanie dużej liczby dzieci nadmiernie eksploatuje fizycznie i psychicznie matkę. Troska o pełne zaspokojenie dużej liczby dzieci, powoduje szybkie wyczerpanie sił witalnych kobiety, skutkiem czego w rodzinach wielodzietnych, dzieci są wychowawczo zaniedbane.

Innego zdania jest M. Przetacznikowa. Podkreśla ona, iż dzieci z dużych rodzin szybciej przystosowują się do zmiennych warunków życia i do sytuacji trudnych. Ponadto posiadają lepsze warunki dla rozwoju samodzielności oraz umiejętności współdziałania i współpracy, ponieważ występuje wyraŹny podział funkcji i obowiązków. Jednak z drugiej strony, według autorki, jeśli warunki materialne rodziny posiadającej liczne potomstwo są niekorzystne, a rodzice przeciążeni obowiązkami i pracą, wówczas sytuacja taka może stać się podłożem zaniedbywania dzieci, oraz niezaspokajania wszystkich ich potrzeb. Nie ulega wątpliwości, że na harmonijny rozwój dziecka, jego pozycję, wpływa typ rodziny.

F. Adamski, ze względu na źródło utrzymania, charakter środowiska zamieszkania i dominujący styl życia rodzinnego, wyróżnił między innymi: rodzinę małżeńską - inaczej nazywaną nuklearną, składającą się z męża, żony oraz ich dzieci; rodzinę poligamiczną, składającą się z kilku związków małżeńskich. Ponadto rozróżnia rodzinę poszerzoną - wielopokoleniową, nazywaną dużą zmodyfikowaną rodzinę poszerzoną, stanowiącą jakby związek wielu rodzin nuklearnych. Z kolei, ze względu na charakter źródła utrzymania i środowisko zamieszkania, autor wyodrębnił typ rodziny chłopskiej, dla której gospodarstwo wiejskie stanowi wyłączne źródło utrzymania; rodzinę robotniczą, dla której źródło utrzymania stanowi dochód z fizycznej pracy członków rodziny; a także rodzinę inteligencką, którą zdaniem Adamskiego, od rodziny robotniczej różni charakter pracy zawodowej (praca umysłowa).

O typach rodzin pisze także S. Kawula. Wyodrębnia on między innymi rodzinę małą (nuklearną), za podstawę której przyjmuje instytucję małżeństwa i wynikający z niego stosunek najbliższego pokrewieństwa lub adopcji. W odróżnieniu od kręgu rodzinnego (rodziny dużej), rodzina mała obejmuje tylko osoby powiązane najbliższym pokrewieństwem (dzieci, rodzice, dziadkowie), zamieszkujące razem i prowadzące z reguły wspólne gospodarstwo domowe. Rodzina odgrywa więc niezwykle istotną rolę, w rozwoju społeczno-emocjonalnym dziecka, który z kolei jest zasadniczym czynnikiem warunkującym przystosowanie lub nieprzystosowanie się dziecka.

Każda rodzina boryka się z problemami dnia codziennego, gdyż życie jest takie, że dzień w dzień pojawiają się trudności, które trzeba pokonywać. Są rodziny, które potrafią sprostać tym obowiązkom. Takie rodziny, które pomyślnie rozwiązują własne problemy, możemy nazwać rodzinami funkcjonalnymi. Są jednak takie, które nie potrafią pomyślnie rozwiązywać swoich sytuacji kryzysowych i realizować swych funkcji. Rodziny, które nie potrafią wypełniać swych funkcji wystarczająco dobrze, nazywamy rodzinam