Wpływ niedostosowania społecznego na subkultury i stosowanie środków psychoaktywnych

Na zorganizowanej przez UNESCO w 1952 roku konferencji poświęconej wychowaniu i zdrowiu dzieci w Europie ustalono następującą definicję dziecka społecznie niedostosowanego (nieprzystosowanego): „(...) to takie dziecko, które jest niezdolne do swobodnego uczestnictwa w życiu swej grupy i do reagowania na jej wymagania w sposób możliwy do przyjęcia.”
Zdaniem L. Pytki pojęcie społecznego niedostosowania odnosi się do rozmaitych zaburzeń
w społecznej adaptacji jednostki i w świetle literatury przedmiotu o wiele łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie w jaki sposób się ono przejawia, niż czym jest. Warto jednak przedstawić niektóre ważniejsze sposoby pojmowania terminu „społeczne niedostosowanie”, choćby dla zaznaczenia jak niejednolicie jest on definiowany i w związku z tym, jak wiele trudności nastręcza specjalistom.
Opierając się na czynnikach psychologicznych, Halina Spionek uważa za dzieci niedostosowane społecznie takie jednostki, „u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalna oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenia stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem.” Przy tym do istotnych przyczyn takiego stanu rzeczy autorka zalicza m.in. błędy wychowawcze w rodzinie i w szkole, które w niekorzystnych warunkach życia i nauki dziecka wzmagają trudności wychowawcze i prowadzą do objawów wczesnego wykolejenia w postaci : ucieczek z domu, wagarów, kradzieży, picia alkoholu itp.
Rozwój psychiczny dziecka uwarunkowany jest zadatkami organicznymi i własną działalnością jednostki, ale zależy również od środowiska zewnętrznego, przede wszystkim społecznego. Wszystkie czynniki rozwoju łączą się ze sobą i są od siebie uzależnione, jednakże specjalne znaczenie przypisuje się środowisku społecznemu ze względu na jego rolę w kształtowaniu psychiki ludzkiej. Doświadczenia, które tworzą się w toku interakcji dziecka
z otoczeniem, stanowią potem podstawę jego społecznej działalności. Tak właśnie rozwija się socjalizacja, czyli „proces kształtowania osobowości dziecka i przystosowania go do życia
w zbiorowości, polegający na uczeniu go i wprowadzaniu do kultury, umożliwiający mu porozumiewanie się i inteligentne działanie w jej ramach.”
Przyczyny zewnętrzne niedostosowania społecznego mogą występować
w rodzinie, w szkole, w szerszym środowisku społecznym. Każde z tych środowisk posiada swoisty charakter i może odegrać rolę wychowawczo – pozytywną lub wychowawczo – negatywną. Wprawdzie dominującym może okazać się każdy z czynników – w zależności od sytuacji, w jakiej znajduje się jednostka – jednakże w publikacjach fachowych zwraca się szczególną uwagę na środowisko rodzinne. Wszak jest to pierwsze środowisko wychowawcze dziecka. Tu właśnie nawiązuje ono pierwsze kontakty z innymi ludźmi, tu zdobywa pierwsze doświadczenia z dziedziny współżycia społecznego, które stają się podwaliną i zaczątkiem jego rozwoju społecznego.
Ważnym czynnikiem kształtującym rozwój społeczny młodzieży jest współżycie z rówieśnikami. Stosunki między rówieśnikami kształtują się przede wszystkim w obrębie klasy szkolnej, rozszerzają się jednak daleko poza krąg życia szkoły. Rozwój dzieci i młodzieży jest zależny od jakości grup społecznych do jakich należą. Rola środowiska rówieśniczego wzrasta w sytuacjach, gdy słabnie więź dziecka z rodziną, gdy dzieci i młodzież w obliczu nowych trudności nie znajdują wsparcia w rodzinie, gdy zaniedbuje się ich potrzeby. Grupa rówieśnicza stanowi więc wyjątkowo atrakcyjną wartość dla młodego człowieka, szukającego akceptacji w otoczeniu. Zwrócić należy tu uwagę na wzajemne stosunki z rówieśnikami, przynależność do rówieśniczych grup przestępczych, przebywanie wśród osób z rodzin patologicznych, odrzucenie przez grupę rówieśniczą, brak wsparcia w grupie rówieśniczej, przeżywanie własnej pozycji nierówności (np. ekonomicznej) w konfrontacji z sytuacją kolegów. Próba zniesienia tej nierówności i poszukiwanie wyższej pozycji w układzie stosunków między rówieśnikami przez kradzieże, akty agresji, wybryki chuligańskie. Poprzez uczestnictwo w różnych grupach – subkulturach jednostki będące w konflikcie z dorosłymi oraz rówieśnikami zyskują aprobatę własnych działań i zachowań, są w nich akceptowane i rozumiane. Członkowie subkultur, które są grupami nieformalnymi preferują styl życia o odmiennym systemie wartości, odrębnych normach oraz zasadach postępowania od obowiązujących ogół społeczeństwa, a często wyrażanych w formach działań niepożądanych społecznie, bulwersujących opinię publiczną, a także budzących niepokój, panikę i strach w otoczeniu. W większości subkultur, do których należy młodzież ich członkowie chcą tworzyć inny styl życia i zachowania, które często przybierają postać agresji wobec otoczenia, w wielu innych przypadkach ludzi, którzy nie należą do tych grup. Znaczącą rolę w wyzwalaniu agresji spełniają środki odurzające: alkohol i narkotyki. Zachowania członków subkultur to w wielu przypadkach łamanie norm obyczajowych, moralnych i prawnych.
Pomimo, że wydaje się czymś oczywistym, że stosowanie w okresie adolescencyjnym substancji psychoaktywnych takich jak: alkohol, narkotyki łączy się z przemocą, agresywnością, zachowaniami antysocjalnymi, to nie wszystko jeszcze wiadomo o dogłębnej istocie związku przyczynowego między tymi aspektami. Spożywanie w dużych ilościach substancji psychoaktywnych prowadzi do przemocy. Osoby spożywające zbyt duże ilości substancji psychoaktywnych popełniają agresywne i przestępcze czyny po to, aby zdobyć pieniądze na alkohol, narkotyki. Innym przykładem jest model w którym osoby uzależnione od substancji, muszą zostać wciągnięte w działalność subkultury przestępczej z powodu konieczności uzyskania substancji zabronionych prawnie.
Nadmierne używanie alkoholu i innych środków psychoaktywnych stanowi naturalny skutek prowadzonego przestępczego, charakteryzującego się przemocą, stylu życia. Agresywni, przestępczy adolescenci są w sposób szczególny podatni na używanie substancji psychoaktywnych, ponieważ takie zachowanie jest ucieleśnieniem niekonwencjonalnego i przestępczego wizerunku. Zachowanie takie odpowiada własnemu dewiacyjnemu obrazowi świata.
Najczęściej występującymi uzależnieniami wśród uczniów są nikotynizm, narkomania i alkoholizm . Spowodowane to jest m. in. łatwym dostępem do tych substancji, lokalnymi zwyczajami sprzyjającymi braniu, obecności w najbliższym otoczeniu osób używających substancji uzależniających, konfliktami w rodzinie, dodatnim wartościowaniem używanych substancji, a także pozytywnym oczekiwaniom dzieci i młodzieży, co do efektów brania.
Spożywanie alkoholu, narkotyków czy palenie papierosów są zjawiskami tak powszechnymi, że większość respondentów nie widzi nic złego w tym, ze również to robią. Jest to konsekwencją między innymi wychowania rodzinnego. Czasami zdarza się, że środki uzależniające są elementem, dzięki któremu młodzi ludzie chcą zwrócić na siebie uwagę rodziny. Zdecydowana większość młodzieży uważa siebie za osoby wolne od uzależnień. Wynika to prawdopodobnie z tego, że nie znają oni mechanizmów uzależnień. Nie do końca zdają sobie sprawę, że są już nałogowymi palaczami czy alkoholikami. Nie widzą nic złego w tym, że palą papierosy, piją alkohol czy zażywają narkotyki. Większość ich rówieśników robi to samo. W domu nie było imprezy bez alkoholu. Oni sami również na dyskotekach, prywatkach, koncertach i innych masowych imprezach mają kontakt z substancjami uzależniającymi. Trudno odmówić, gdy koledzy namawiają i zachęcają.
Niedostosowanie społeczne ma bardzo duży wpływ na subkultury i stosowanie środków psychoaktywnych. Jest ono problemem znanym od wieków w dziedzinie praktyki pedagogicznej, zaś w teorii zapoczątkowanym dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Współcześnie z jednej strony powstają warunki wpływające na zmniejszenie zjawiska społecznego niedostosowania – tworzone są nowoczesne programy resocjalizacyjne, z drugiej zaś na jego odradzanie się ze względu na tempo rozwoju cywilizacyjnego oraz zwielokrotnione napięcia
i nerwowość obecnych czasów. Samo niedostosowanie społeczne zmieniło swój charakter, stało się bardziej „dogłębne” i „skomplikowane” a tym samym bardziej odporne na oddziaływania resocjalizacyjne.
Trudno ocenić, czy młodzież dzisiejsza jest „trudniejsza” od tej sprzed 50, 100 czy 1000 lat. Niemniej obserwuje się wzrastające zaniepokojenie otwarcie agresywnym i przestępczym zachowaniem młodych ludzi, które staje się motorem rozwoju i doskonalenia metod resocjalizacji.