Historyczna zmienność ideałów i celów wychowania

Każda epoka wytwarza swój własny ideał i cele wychowania, w których tylko pewne elementy „uprzednich” ideałów i celów wychowania utrzymują się pod naporem przemian. Elementy te są wartościami ponadustrojowymi, a nawet ponadczasowymi. Stanowią je czynniki wspólne dla ideałów niektórych lub nawet wszystkich epok historycznych. Świadczą one jednocześnie o pewnej ciągłości historycznej ideałów i celów wychowania, dla których są swoistym spoiwem. Przykładem tego rodzaju czynników są między innymi solidarność w obliczu klęski żywiołowej, opiekuńczy stosunek do jednostek słabych i pokrzywdzonych przez los, umiłowanie wolności
i patriotyzm. Te wartości są niejako naturalnymi dążeniami ludzi, a ich realizacja odbywa się także na drodze wychowania naturalnego, nawet wtedy gdy nie mieści się w granicach norm oficjalnie uznanych przez panujące siły społeczne.

Jednak ponadhistoryczne i ponadustrojowe składniki ideału wychowania i celów wychowania stanowią tylko niewielki, choć ważny jego fragment. O jego przystosowaniu do określonych warunków ekonomiczno-społecznych, do panujących poglądów filozoficznych i kulturowych świadczą te jego elementy, które są wytworzone przez te właśnie czynniki. Dlatego w historii ludzkości spotykamy ideały i cele odpowiadające poszczególnym ustrojom i nurtom filozoficznym.

Tak też każda epoka wytworzyła swój ideał i cele wychowania.

Już w czasach pierwotnych istniały silne więzi społeczne, łączące wszystkich członków grupy. Dziecko w ustroju wspólnoty pierwotnej uznawane było za własność całego plemienia, wzrastało do pożytku wszystkich, a nie dla najbliższej rodziny. Jego wychowanie uwarunkowane było celami pozajednostkowymi, świadczącymi o istnieniu stosunkowo wysokiego poziomu kultury społecznej.
Wychowaniem młodzieży w tych czasach zajmował się cały szczep lub starzyzna rodowa. W pewnym okresie młodzież pod okiem rady musiała przejść tak zwaną inicjację. Miała ona na celu sprawdzenie, czy młode pokolenie zostało należycie przygotowane do czekających zadań i czy ma odpowiednie kwalifikacje fizyczne.

Obrzędy te odbywały się w lasach, osobno dla chłopców i osobno dla dziewcząt. Celem wychowawczym inicjacji byłą nauka różnorodnych sztuk, pogłębiania wychowania moralnego, umiejętności zdobywania pożywienia, sporządzania odzieży i narzędzi potrzebnych w sztuce myśliwskiej, budowania domów, a także uprzystępnianie historii szczepu poprzez opowieści mitów, tańce religijne i różne obrzędy.

Ideałem w tym okresie był dobry myśliwy, wspaniały dowódca plemienia zwany czasem królem, który potrafiłby zorganizować życie plemienia i dbać o dobro każdego członka szczepu.

W okresie ustroju rodowego problem wychowawców spełnia rodzina w której naczelne miejsce zajmuje przeważnie nie ojciec lecz brat matki. Do wuja należy w okresie rodowym całkowita władza nad siostrzeńcami i siostrzenicami. Wychowaniem dzieci w rodzinie zajmuje się również starsze rodzeństwo które udziela swym braciom i siostrom rad i wskazówek. Dzieci uczone są dyscypliny, należytego zachowania wobec bliźnich i podporządkowania się woli zbiorowości i harmonijnego z nią współżycia. Celami wychowawczymi w tym okresie są przede wszystkim przekazanie młodzieży niezbędnych wiadomości, umiejętności i nawyków jakie są potrzebne w przekonaniu dorosłych przy zdobywaniu środków do życia.
Starożytna Grecja stworzyła instytucje i metody wychowania które wywarły wpływ na teorię i praktykę pedagogiczną wszystkich krajów europejskich.

W okresie Starożytności wytworzyły się dwa różne ideały wychowawcze.
W starożytnej Sparcie obowiązywały zwyczaje znane nam z „Iliady” i „Odysei”. Ciągłe podboje i „niespokojny” styl życia Spartan spowodował wykształcenie nowego ideału. Ten ideał był całkowicie podporządkowany potrzebom militarnym. Celem wychowania nie był rozwój umysłowy młodzieży lecz rozwój fizyczny. Spartański ideał wychowawczy to odważny, silny, bohaterski, wojownik, patriota uczciwy wobec swego kraju.
Drugim „starożytnym” ideałem był Ateńczyk „intelektualista”. Celem wychowania w Atenach było opanowanie przez młodzież takich dziedzin nauki jak: arytmetyka, muzyka, literatura-poezja, historia, geografia, polityka i etyka, wpajanie zasad moralnych, rozbudzenie uczuć patriotycznych, oraz ogólny rozwój fizyczny. Jak więc widać ideałem wychowawczym w starożytnych Atenach był obywatel odznaczony najwyższymi zaletami moralnymi i wszechstronną wiedzą.

W średniowieczu wykształciły się cztery stany społeczne: rycerstwo, mieszczaństwo, duchowieństwo i chłopstwo. Każdy z nich miał swój ideał. Wychowanie rycerskie opierało się na potrzebach wojennych i tradycjach religijnych. W wyniku współdziałania trzech dziedzin życia - wojennej, towarzyskiej, religijnej - powstał ideał rycerza, który musiał być człowiekiem czynu, żołnierzem, dworzaninem, szlachcicem, chrześcijaninem - lojalnym wobec zwierzchników, łaskawy dla poddanych, oraz powinien być sługą Kościoła. Celami wychowawczymi wobec przyszłego rycerza była nauka etyki dworskiej, gry na instrumentach, śpiewu, rzadziej czytania i pisania w ojczystym języku, bardzo rzadko nauki łaciny. Najważniejszym celem było wyćwiczyć przyszłego rycerza we władaniu bronią, biegach, zapasach, jeździe konnej, polowaniach, a także w grach towarzyskich. Jednak wychowanie rycerskie zawierało wiele anomalii. W wyniku wpajania młodym chłopcom wysokiego mniemania o sobie, odznaczał się przesadną dumą i pogardą do niższych klas. Dziewczęta natomiast uczono różnych form towarzyskich, obyczajów dworskich, tańców, śpiewu, gry na instrumentach. Dziewczęta z uboższych domów uczono szycia, tkania, haftowania i kierowania pracami służby. Czasem uczono ich pisania i prowadzenia korespondencji. Te umiejętności dziewczęta zdobywały w domu lub w klasztorze żeńskim, do chwili oddania jej na dwór jednego z możnych panów, gdzie przebywała do czasu wydania jej za mąż. Ideałem wychowania dziewcząt była dama o nienagannych manierach znająca się na zasadach i obyczajach towarzyskich.
Celem wychowawczym następnej grupy społecznej zwanej mieszczanami było kształcenie rzemieślników. Ideałem był majster, który posiadał własny zakład czeladniczy. Młodego chłopca uczono najpierw porządku w warsztacie oraz powierzano mu tajemnicę zawodu, dopiero potem mógł pod nadzorem mistrza podróżować wynajmując się do pracy. Gry po wielu latach praktyki młody człowiek zdobył wszystkie umiejętności potrzebne w danym zawodzie, wykonywał popisową pracę i stawał się członkiem cechu jako pełnowartościowy rzemieślnik. Zostawał majstrem i miał prawo otwarcia warsztatu oraz przyjmowania na naukę innych młodych chłopców zwanych terminatorami i czeladnikami.

Szkoły klasztorne i katedralne miały na celu przygotować i wykształcić duchowieństwo - następną warstwę społeczną w średniowieczu. Ideałem duchownego był asceta. Charakteryzowała go wszechogarniająca miłość do Boga, radość, ubóstwo, uwielbienie świata i jego piękna, braterstwo wszelkich żyjących istot, bezgraniczne oddanie się Bogu.

Natomiast wśród najniższej warstwy panował ideał chłopa, który charakteryzował się miłością do pracy, oraz radością z plonów wytworzonych własnymi rękoma. Celem wychowania było wzbudzenie u młodych ludzi szacunku do pracy na roli i w gospodarstwie domowym oraz nauka prac potrzebnych na roli.W okresie średniowiecza nad wychowaniem i kształceniem nadzór sprawował Kościół.

Odrodzenie odrzucało większość zdobyczy kultury średniowiecza.przeciwstawiało jej ascetycznym ideałom kult radości i piękna doczesnego życia.Szerzyło szacunek dla szerokiej wiedzy ludzkiej.Przedstawiciele renesansu krytykowali pedagogikę średniowiecza,domagali się całkowitego odebrania Kościołowi wpływu na wychowanie i oddanie wychowania w ręce świeckie.
Renesans to powrót ideałów antycznych.Klasyczna starożytność stała się wzorem celów wychowania.Całej epoce przyświecało hasło:”Homo sum,humani nil a me alienum puto”(Jestem czlowiekiem i nic co ludkie nie jest mi obce).

Jest to epoka fascynacji człowiekiem. Wzorce wypracowane w starożytności wpłynęly na ukształtowanie się ideału renesansowego humanisty,człowieka wyzwolonego z pęt autorytetu kościelnego,krytycznego i odważnego w poszukiwaniu prawdy,uniwersalnego,wszechstronnie wykształconego,znającego języki obce (grekę,łacinę,hebrajski), historię retorykę,gramatkę, orientującego się w estetycznych kanonach piękna,stawiającego na pierwszym miejscu jednostkę jako wartość najwyższą,autonomiczną,niezależną.Był to przy tym człowiek społecznie zaangażowany,oddany ojczyźnie patriota.
Nowe cele wychowania kładą nacisk na wszechstronny rozwój umysłu,troskę o wychowanie fizyczne i moralne.

Celem wychowawczym w Oświeceniu było uświadomienie ludzi o sile możliwościach poznawczych rozumu,o randze nauki,o niezbywalności ideałów wolności i równości.

Oświecenie w Polsce to okres rozbiorów,okres liberum veto,bezprawia.Wtedy powstają szkoły rycerskie,których celem wychowawczym było rzeczowe i ideowe przygotowanie do reform w Polsce tak bardzo potrzebnych tych czasach.Cele te nie zmierzały tylko do zapewnienia obszernej wiedzy,ale do harminijnego rozwoju umysłowego oraz samodzielnego myślenia.

Innymi celami wychowania było napełnienie serc miłością cnoty i tymi wszystkimi przedmiotami,które stanowią istotę dobrego obywatela.Ideał tej epoki to dobrze wykształcony obywatel,moralny,rozumny,myślący,patriota.

Natomiast celem wychowania w stosunku do dziewcząt było uświadomić je,że”Kobieta nato jest stworzona aby była nieczynną częścią narodu”.

Celem wychowania tej epoki było również zwalczanie ciemnoty na wsi,organizowanie czytelnictwa i upowszechnianie książek.

Następny okres to czas rusyfikacji potem okupacji hitlerowskiej i germanizacji.Okres, w którym polska kultura była świadomie i systematycznie niszczona.Za pośrednictwem władz niemieckich zamknięte zostały wszystkie szkoły średnie i wyższe uczelnie.W szkołach powszechnych usunięto z programów nauczania historię i geografię Polski oraz język polski.Celem szkół zawodowych było przygotowanie robotników wykwalifikowanych dla niemieckich zakładów przemysłowych.

W tych warunkach powstaje tajne nauczanie.Nauczanie to miało na celu nie tylko ogólne kształcenie ale także rozbudzanie patriotyzmu,wzbudzanie nadzieji na wolność oraz utrzymanie ciągłości szkolnictwa polskiego.

Polska po odzyskaniu niepodległości by odpowiednio przekształcić państwo musiała zacząć od odpowiedniego przygotowania i wychowania młodego pokolenia.Dlatego obok pierwszych poczynań w dziedzinie odbudowy materialnej kraju powzięto kroki zmierzające do przebudowy oświaty i szkolnictwa.Cele wychowania wypływały z ogólnej polityki i ideologii reprezentowanej przez klasę robotniczą.Były nimi przede wszystkim dbanie o rozwój i wychowanie człowieka,który ma służyć całemu społeczeństwu.Nauczanie w tym okresie było ogólnodostępne i bezpłatne dlatego też ideałem tego okresu było wykształcić całe społeczeństwo,bezwględu na stan majątkowy czy miejsce zamieszkania.
Dziś w dobie demokracji człowiek staje się jednostką.Celem wychowania współczesnego młodego człowieka jest wychowanie respektujące chrześcijański system wartości, oraz nauka odpowiedzialnego życia w demokratycznym społeczeństwie o wolnorynkowej gospodarce, miłości ojczyzny i poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego,przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultury Europy i świata.Celem jest wzbudzanie aktywności poznawczej i twórczej,rozwijanie wrażliwości emocjonalnej i wyobrażni społecznej. Ideałem jest zdobycie jak najlepszego wykształcenia.
Tak taż przez cały okres ludzkości kształtowały się ideały i cele wychowania.Jest to rewolucyjna zmiana celów i ideału wychowania,bowiem z traktowania człowieka jako istoty,która według dotychczasowych poglądów zawsze była obarczona obowiązkiem służenia jakimś wyimaginowanym siłom lub wartościom wyższym,zapoczątkowane zostaje pojmowanie człowieka jako najwyższej wartości, której mają służyć wszystkie inne dobra materialne i duchowe.

Historia odbiła swe piętno w kształtowaniu ideałów i celów wychowania i dalej będzie miała wpływ gdyż cywilizacja idzie naprzód,system wartości ciągle ulega zmianom ,zmieniają się ideały,zmienia się całe nasze życie.






Bibliografia:
1.Szczodrak M. „Elementy pedagogiki” W-wa 1984,WSiP

2.Muszyński H. „Ideał i cele wychowania” W-wa 1974,WSiP.
3.Sośnicki K. „Istota i cele wychowania” W-wa 1974,WSiP

4.Bruckner Al. „Dzieje kultury polskiej” W-wa 1939,Wyd.J.Przeworskiego.